Khám phá Vườn Chuối: Di tích 4.000 năm tuổi được “đánh thức” giữa lòng Thăng Long – Hà Nội

Khám phá Vườn Chuối: Di tích 4.000 năm tuổi được “đánh thức” giữa lòng Thăng Long – Hà Nội

Di tích Vườn Chuối (xã Hoài Đức, TP Hà Nội) là một địa điểm khảo cổ tiêu biểu cho thời đại Kim khí ở Hà Nội và miền Bắc Việt Nam. Nghiên cứu cho thấy nơi đây từng là một làng cổ phát triển liên tục cách nay gần 4.000 năm, trải qua các giai đoạn văn hoá: Văn hoá Phùng Nguyên → Văn hoá Đồng Đậu → Văn hoá Gò Mun → Văn hoá Đông Sơn và hậu Đông Sơn.

Từ khi phát hiện lần đầu vào năm 1969 đến nay, Sở Văn hóa & Thể thao (VH&TT) Hà Nội cùng các cơ quan chuyên môn đã tiến hành 11 lần khai quật với tổng diện tích hơn 7.555 m². Trong đó, khu vực khai quật phía Tây từ tháng 3/2024 – 3/2025 với diện tích khoảng 6.000 m² đã làm rõ không gian cư trú, sinh hoạt hàng ngày, nghề thủ công, chôn cất, cũng như nhiều di vật của giai đoạn Tiền Đông Sơn – Đông Sơn.

Nghiên cứu sau khai quật cho thấy quá trình hình thành và phát triển của một làng kỹ thuật cổ: ban đầu cư dân tụ cư trên các gò đất cao với hệ thống hào bao quanh, gắn với dòng chảy tự nhiên; rồi mở rộng xuống khu vực thấp hơn, nơi xuất hiện nhà sàn, nhà dài – cho thấy hình thái cư trú có tổ chức, với sự phân công lao động tương đối cao.

Một số phát hiện đặc biệt: tục nhổ răng cửa ở người trưởng thành ở giai đoạn Phùng Nguyên muộn (khoảng 3.500 năm trước) – sau đó tục lệ này không còn ghi nhận ở các giai đoạn sau. Nghề thủ công chế tác đồ ngọc, đồ gỗ, đồ gốm và đúc đồng đã phát triển chuyên môn hóa. Khu chế tác đồ ngọc được xác định ở đầu làng, sát khu vực nghi lễ.

Điển hình là việc tìm thấy rìu-bích đá ngọc xanh – biểu trưng quyền lực thủ lĩnh – trong một ngôi mộ giai đoạn Tiền Đông Sơn, khoảng 3.500 năm trước; vật đeo mô phỏng đầu chim Phượng; sưu tập đồ ngọc (vòng, khuyên tai, hạt chuỗi…) và những vật biểu trưng tầng lớp thủ lĩnh (nha chương, vật đeo dạng mũi nhọn…). Đây là những tiêu bản đặc biệt đầu tiên ghi nhận cho giai đoạn Kim khí miền Bắc.

Với giá trị lịch sử và văn hoá nổi bật, di tích Vườn Chuối đã được UBND TP Hà Nội công nhận là di tích cấp thành phố theo Quyết định 3134/QĐ-UBND ngày 23/6/2025.

Không chỉ là khu khảo cổ để nghiên cứu, Vườn Chuối đang từng bước được đưa vào đời sống đương đại: trưng bày chuyên đề “Những khám phá khảo cổ từ Vườn Chuối” tổ chức tại Bảo tàng Hà Nội với diện tích khoảng 750 m², giới thiệu gần 1.000 tài liệu-hiện vật, bản đồ-mô phỏng, hình ảnh, kết hợp công nghệ 3D, 3D mapping và phim ngắn tái hiện đời sống cư dân Tiền Đông Sơn và Đông Sơn

Một ấn phẩm sách “Khám phá Vườn Chuối (Hà Nội) qua mùa khai quật năm 2024 – 2025” cũng được ra mắt, ghi lại hành trình khám phá, phát hiện và nhận thức mới từ cuộc khai quật.

Ngoài vai trò nghiên cứu, Vườn Chuối đang đóng vai trò như một điểm kết nối giữa quá khứ và hiện tại, là minh chứng cho sự tiếp nối văn hoá – lịch sử trên vùng đất Thăng Long – Hà Nội. Di tích không chỉ khẳng định sự hiện diện lâu dài của con người trên địa bàn, mà còn góp phần minh chứng cho nguồn gốc bản địa và lịch sử dân tộc Việt Nam thời tiền sơ sử — trong đó giai đoạn dựng nước thời kỳ Hùng Vương không chỉ là truyền thuyết mà có các cứ liệu khảo cổ đáng kể.

Theo ông Nguyễn Tiến Đà – Giám đốc Bảo tàng Hà Nội – khối lượng di vật từ đợt khai quật 2024 và chỉnh lý 2025 rất lớn: hơn 15.000 tấn mảnh gốm, gần 5.000 tấn đất chứa mẫu thực vật, khoảng 15.000 hiện vật vật liệu đá, đồng, gốm, gỗ, xương, sắt… trải qua nhiều giai đoạn văn hoá khác nhau.

Việc phát hiện nhiều di vật, xác lập mặt bằng cư trú, hệ thống nghề thủ công cổ… đặt ra yêu cầu lớn về bảo tồn, khai thác và phát huy giá trị di tích. Bên cạnh việc khai quật và nghiên cứu, cần đảm bảo việc bảo vệ không gian di tích trước nguy cơ đô thị hóa, tác động môi trường, quản lý chuyên nghiệp. Bài viết cũng đề cập tới các văn bản và phương án bảo tồn khoảng 6.000 m² phía Đông di chỉ khảo cổ Vườn Chuối.

Việc trưng bày hiện vật và tư liệu đến công chúng, áp dụng công nghệ hiện đại, tổ chức các chương trình trải nghiệm… giúp di tích trở nên “sống” hơn trong đời sống hôm nay, không chỉ là công trình nghiên cứu mà là nơi giáo dục, trải nghiệm và kết nối văn hoá.

Di tích Vườn Chuối – với lịch sử gần 4.000 năm của vùng đất Thăng Long – Hà Nội và các nền văn hoá từ Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun đến Đông Sơn – đang được “hồi sinh” mạnh mẽ trong đời sống đương đại. Qua khai quật, nghiên cứu và trưng bày, di tích vừa khẳng định giá trị lịch sử, vừa mở ra hướng phát huy trong giáo dục – văn hoá – trải nghiệm cộng đồng. Việc kết nối di sản khảo cổ với hiện tại không chỉ giúp người dân hiểu rõ hơn về quá khứ của mình, mà còn tạo điều kiện để di tích này đóng góp vào đời sống văn hoá, xã hội của Thủ đô và cả đất nước.